Περί ψυχής διαπορία
(International Herald Tribune, Καθημερινή, 23/11/2007)
Ο Γάλλος φιλόσοφος του 18ου αιώνα Ρενέ Ντεκάρτ ξεχωρίζοντας τα πλάσματα σε ανθρώπινα και όλα τα άλλα έφερε ένα από τους ισχυρότερους δυϊσμούς στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης. Οι πρόσφατες όμως ανακαλύψεις της βιολογικής επιστήμης ότι τα ζώα εκδηλώνουν αισθήματα και γνωστικούς τρόπους που θεωρούνταν αποκλειστικά ανθρώπινα υπονομεύουν το κύρος του πασίγνωστου αποφθέγματος του Ντεκάρτ «σκέφτομαι, άρα υπάρχω».Έμψυχο το παν
«Απαρασάλευτο γεγονός» αποκάλεσε το έγκυρο περιοδικό «Φύση» την ιδέα ότι ο ανθρώπινος νους είναι προϊόν της εξέλιξης. Το σχετικό άρθρο του περιοδικού, τόνισε ότι «με όλο το σεβασμό προς τους ανθρώπους που θρησκεύονται, πρέπει να πούμε ότι καιρός είναι να αντικατασταθεί η ιδέα ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού». Ή, με τα λόγια του επιστήμονα του ειδικευμένου στον εγκέφαλο Β. Σ. Ραμαχαντράν, του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Σαν Ντιέγκο, ίσως υπάρχει ψυχή με την έννοια του «οικουμενικού πνεύματος» αλλά ψυχή με τη συνήθη έννοια δηλαδή άυλο πνεύμα το οποίο κατοικεί στο ανθρώπινο μυαλό, είναι λόγια άνευ ουσίας.
Βασικά, προλήψεις. Για τον επιστήμονα και συγγραφέα Richard Dawkins, οπαδό της εξελικτικής θεωρίας, ο περί ψυχής λόγος ανήκει στις φλυαρίες, της θρησκευτικής πίστης. Τούτη, για τους ψυχολόγους της εξελικτικής θεωρίας, είναι δημιούργημα της εξέλιξης, μια τάση η οποία επικράτησε επειδή η κοινή πίστη ενίσχυε τη συνοχή και την αλληλεγγύη της ομάδας και τις άλλες ροπές που στήριζαν την επιβίωση και την αναπαραγωγή. Κι όμως, όπως γράφει η Κορνίλια Ντιν στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», δεν μπορούμε εύκολα να παραμερίσουμε ή να αντικαταστήσουμε την ιδέα της θεϊκής ψυχής.
Πρόσφατα, όταν σε μια συζήτηση ρωτήθηκαν 10 Αμερικανοί ρεπουμπλικάνοι υποψήφιοι πρόεδροι, αν κάποιος από αυτούς δεν πιστεύει στην εξέλιξη, τρεις ύψωσαν το χέρι τους. Ενας τους, ο γερουσιαστής Σαμ Μπράουνμπακ από το Κάνσας, εξήγησε αργότερα στους «Νιου Γιόρκ Τάιμς» και στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», ότι δεν απορρίπτει την εξελικτική θεωρία καθ’ ολοκληρίαν. Προσθέτοντας όμως ότι «ο άνθρωπος δεν είναι τυχαίο σύμπτωμα, αντανακλά μια εικόνα και ομοιότητα μοναδική στη δημιουργία».
Και τούτο είναι η καρδιά του κόμπου κατά τη φιλόσοφο Νάνσι Μέρφι που έχει γράψει πολλά στα θέματα της επιστήμης, της θρησκείας και της ψυχής. «Η αμφισβήτηση της μοναδικότητας του ανθρώπου, έχει το βάρος της ιδέας του Κοπέρνικου ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος», γράφει στο βιβλίο της «Σώματα και ψυχές ή αποπνευματωμένα σώματα;». Όπως ο Κοπέρνικος κλότσησε τη γη από το ουράνιο βάθρο της, τα νέα ευρήματα για τη γνώση, μετακίνησαν τον άνθρωπο από την «κεντρική θέση» του μέσα στη Δημιουργία. Ας σημειωθεί ότι πριν από ένα αιώνα, ο Φρόιντ στην «Εισαγωγή στην ψυχανάλυση», χαρακτήριζε τις ανακαλύψεις του Κοπέρνικου και του Δαρβίνου, ως τα δύο από τα τρία «μοιραία πλήγματα» στον ναρκισσισμό του ανθρώπου (το τρίτο ήταν η δική του ψυχανάλυση).
Ισορροπίες
Ένας άλλος που έχει γράψει εκτεταμένα επί του θέματος ο θεολόγος Τζον Χοτ του Πανεπιστημίου της Τζορτζτάουν, είπε ότι είναι «ατυχές», εάν πολλοί Αμερικανοί προκειμένου να ερμηνεύσουν την ιδέα της ψυχής, αρνηθούν τη θεωρία της εξέλιξης.
Αξιόπιστη επιστημονική αμφισβήτηση της εξελικτικής θεωρίας ως ερμηνεία της πολυμορφίας και συνθετότητας της ζωής στη Γη, δεν υπάρχει. Όμως, για τη Μέρφι και τον Χοτ, είναι λάθος να πιστεύουμε (όσοι το πιστεύουν) ότι η ψυχή είναι αποκλειστικό προνόμιο των ανθρώπων. «Η εξελικτική βιολογία», γράφει η Μέρφι, «έχει δείξει ότι η μετάβαση από το ζωικό στάδιο στο ανθρώπινο, έγινε πολύ αργά και σταδιακά, για να έχει νόημα η αξίωση ότι μόνο οι άνθρωποι έχουν ψυχή και τα ζώα όχι». «Όλες οι ανθρώπινες ικανότητες, οι κάποτε αποδιδόμενες στο μυαλό ή στην ψυχή, σήμερα θεωρούνται διανοητικές διαδικασίες, ή τουλάχιστον, διαδικασίες στις οποίες ενέχονται ο νους, το νευρικό σύστημα και άλλες σωματικές λειτουργίες, όλα τους αλληλεπιδρώντας με την κοινωνία και τον πολιτισμό».Γι’ αυτό και είναι λαθεμένη η λογική που θέλει τον άνθρωπο ξεχωριστό από τα άλλα πλάσματα. Τόσο η Μέρφι και ο Χοτ, παραπέμπουν στον Θωμά Ακινάτη, τον φιλόσοφο θεολόγο του 13ου αιώνα, ο οποίος τοποθετούσε στο ίδιο επίπεδο την ψυχή φυτών, ζώων και ανθρώπων.
Με τα λόγια του Χοτ, σε μια διάλεξή του στο Πανεπιστήμιο του Ντόβερ της Πενσιλβανία, «αντί να εξαλείψουμε την ιδέα της ανθρώπινης ψυχής ώστε φυσιολογικά οι άνθρωποι να καταστούν μέρος της άλλης δημιουργίας, καλύτερο θα είναι να αναγνωρίσουμε ότι υπάρχει κάτι ανάλογο με την ψυχή σε όλα τα ζωντανά όντα».
Σημαίνει τούτο ότι ο ανθρώπινος πρόγονος, ο αυστραλοπίθηκος Λούσι, είχε ψυχή; «Ναι», για τον Χοτ: «Ολα τα ανθρωποειδή είχαν κάποια ψυχή. Τούτο όμως δεν αποκλείει την πιθανότητα ότι μέσα στην πορεία της εξέλιξης η ψυχή να είναι διαφορετική, όπως συμβαίνει από άτομο σε άτομο».
Διαφορετικοί χώροι
Για τους επιστήμονες που πιστεύουν, όπως ο βιολόγος του Πανεπιστημίου Μπράουν Κένεθ Μίλερ που είναι Καθολικός, «Το ερώτημα περί της επιστήμης της ψυχής είναι άνευ ουσίας γιατί δεν είναι θέμα με το οποίο μπορεί να καταπιαστεί η επιστήμη». Η συνήθης ερώτηση που ο ίδιος δέχεται στις διαλέξεις του σε πανεπιστήμια είναι τι έχει να πει ως επιστήμονας για την ψυχή. Και η συνήθης απάντηση που δίνει, είναι: «Ως επιστήμονας δεν έχω να πω τίποτα για την ψυχή, επειδή η ψυχή δεν είναι επιστημονική ιδέα».
.
